با توجه به افزایش روزافزون بار آلودگی حاصل از فاضلاب های خانگی شهری و روستایی و فعالیت های صنعتی و کشاورزی برای منابع آبی و به ویژه منابع آب سطحی و از طرفی عدم اعمال مدیریت و به کارگیری روش های تصفیه این آلودگی ها، آینده منابع آبی کشور با بحران های زیست محیطی جبران ناپذیری مواجه خواهد شد که بررسی وضعیت منابع آبی جهت مشخص نمودن شدت بحران کنونی و هشدار نسبت به آینده، بسیار دارای اهمیت و تأثیرگذار می باشد. در این پژوهش وضعیت کیفی و توان خودپالایی رودخانه سیروان در بازه آزاد دوآب تحت تأثیر آلاینده های ورودی در طول مسیر موردبررسی قرارگرفته است که برای انجام این پژوهش، با توجه به شرایط و وضعیت موجود، تعداد هفت پارامتر کیفی فیزیکی و شیمیایی آب شامل اکسیژن محلول، آمونیاک، نیترات، فسفات، کدورت، pH و دما در 10 ایستگاه انتخابی در طول مسیر موردمطالعه به طول حدود 45 کیلومتر، در سه نوبت از سال (زمستان، بهار و تابستان)، با استفاده از روش های استاندارد مورد اندازه گیری و سپس تجزیه و تحلیل قرار گرفت. هم چنین با استفاده از شاخص کیفیت آب IRWQI، وضعیت کیفی رودخانه آزاد دوآب ارزیابی گردید که برابر نتایج به دست آمده، غالب ایستگاه های نمونه برداری به دلیل آبدهی مناسب، مسیر پرپیچ و خم و تهویه مناسب توسط باد، از آلودگی کمی برخوردار بوده و از لحاظ کیفی در حد نسبتاً خوبی قرار گرفته است، تنها در برخی نقاط از جمله محل ایستگاه شماره 9 به دلیل ورود فاضلاب شهر سروآباد به داخل رودخانه، وضعیت کیفی آب کاهش یافته که پس از آن و پیمایش مسیر، دوباره به سمت وضعیت مطلوب گرایش می یابد.

در استاندارد بسیاری از کشورها از جمله ایران به توان خودپالایی رودخانه ها برای تعیین استاندارد تخلیه پساب ها توجهی نشده است. یعنی بدون در نظر گرفتن تفاوت رودخانه ها از نظر شرایط هیدرولیکی، موقعیت جغرافیایی و غیره، به تدوین یک استاندارد یکسان برای همه ی رودخانه ها پرداخته شده است. در این مقاله برای نشان دادن اهمیت توجه به تفاوت های رودخانه ها و توان خودپالایی هر یک از آنها در تدوین استاندارد تخلیه پساب، دو رودخانه ی سبزکوه در چهار محال و بختیاری و رودخانه قشلاق در کردستان به عنوان نمونه انتخاب شدند و با به کارگیری مدل شبیه سازی QUAL2Kw شرایط هر دو رودخانه با فرض رعایت کامل حدود مجاز استاندارد فعلی تخلیه پساب به آب های سطحی ایران شبیه سازی شد و نتیجه این شبیه سازی نشان داد که رعایت این استاندارد، شرایط کیفی مناسب رودخانه قشلاق را به خوبی حفظ می کند. اما در رودخانه سبزکوه به دلیل میزان توان خودپالایی و تعداد زیاد منابع آلاینده موجود، رعایت این استاندارد نه تنها کمکی به حفظ کیفیت آب نمی کند، بلکه تاثیر بسیار منفی بر کیفیت رودخانه خواهد گذاشت. سپس، با استفاده از شبیه سازی کیفی رودخانه، حد مجاز مناسب هر رودخانه بر اساس توان خودپالایی رودخانه و تعداد و نوع منابع آلاینده موجود براورد شد و نشان داد که در تدوین استانداردهای دقیق و کارامد باید به توان خودپالایی رودخانه، تعداد منابع آلاینده حاشیه رودخانه و میزان بارگذاری مواد زاید و دیگر شرایط متفاوت رودخانه ها نیز توجه نمود.

در این تحقیق، کیفیت شیمیایی آب زاینده رود در فاصله سد تنظیمی زاینده رود و سد انحرافی نکوآباد، سه زه کش تخلیه شونده به رودخانه و یک چاه فلمن، با اندازه گیری برخی پارامترهای شیمیایی، طی تیر تا اسفند 1385، به همراه امکان آلودگی این آب ها به حشره کش دیازینون، در فاصله زمانی مهر تا اسفند 1385، به روش کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC) مورد بررسی قرار گرفت. هم چنین توان خودپالایی زاینده رود در محدوده مورد مطالعه محاسبه شد. نتایج آزمایش های انجام گرفته نشان داد که دیازینون در آب زاینده رود و پساب ها وجود ندارد. عوامل مختلف فیزیکی، شیمیایی و زیستی مانند امکان هیدرولیز دیازینون در نتیجه تماس با آب در طی فصل تابستان به دلیل شروع اندازه گیری های باقی مانده آن از مهر، بر عدم ردیابی این حشره کش دخالت دارند که مورد بررسی قرار گرفته اند. در نمونه مهر چاه فلمن، دیازینون به غلظت 32.1 نانوگرم در لیتر ردیابی شد که این مقدار کمتر از استانداردهای موجود برای دیازینون در آب شرب است. هم چنین غلظت نیتروژن- نیتراتی در این ماه برابر 24 میلی گرم در لیتر به دست آمد که 2.4 برابر حد استاندارد 10 میلی گرم در لیتر می باشد. به علت افزایش تخلیه پساب های گوناگون به داخل زاینده رود، توان خودپالایی رودخانه از بالادست به پایین دست کاهش می یابد. بنابراین جلوگیری از مصرف بی رویه آفت کش ها و تصفیه پساب های ورودی به زاینده رود، توجه بیشتری را می طلبد.

با عنایت به مصرف عمده آب رودخانه کر جهت آبیاری اراضی کشاورزی در استان فارس و همچنین ورود پسابهای صنعتی، کشاورزی و شهری به این منبع، تحقیقی در زمینه تغییرات غلظت اکسیژن محلول در طول مسیر رودخانه کر، از بند امیر تا دریاچه بختگان و تعیین شرایط کیفی آن به خصوص در دوره بحرانی صورت پذیرفت. با توجه به اینکه منابع آلاینده صنعتی در بالادست بند امیر واقع شده و همچنین آلاینده های کشاورزی و شهری از طریق زهکش آهوچر به رودخانه وارد می شود، تعداد 11 ایستگاه نمونه برداری در پایین دست بند امیر با در نظر گرفتن امکان دسترسی به آنها انتخاب گردید. اکثر ایستگاه های منتخب در پایین دست بندهای انحرافی احداث شده برای مصارف کشاورزی قرار داشتند. در هر ایستگاه دو نمونه جهت تعیین اکسیژن محلول (DO)  در بطریهای مخصوص و یک نمونه برای اندازه گیری اکسیژن مورد نیاز بیوشیمیایی هفت روزه (BOD7) و سایر پارامترهای مد نظر (TDS، pH و…) در ظروف پلاستیکی پتج لیتری برداشته می شد و میزان اکسیژن محلول آب و تغییرات آن در طول مسیر مورد مطالعه و نیز عوامل موثر بر کاهش و افزایش آن با استفاده از مدلی رایانه ای به نام Qualkor که به زبان Visual Basic  تدوین گردید مورد محاسبه و بررسی قرار گرفت.نتایج این بررسی ها در قالب منحنی های افت اکسیژن ارایه شده است که برای رودخانه کر در وضعیت جداگانه (شرایط تحت مطالعه و شرایط بحرانی) عملی گردید. در شرایط تحت مطالعه، اکسیژن محلول رودخانه کر در طول مسیر از چهار میلی گرم در لیتر (حد استاندارد برای بقای آبزیان) کمتر نشده ولی در شرایط بحرانی، به جز در ایستگاه اول در سایر ایستگاه ها مقدار آن از حد استاندارد کمتر می باشد و حتی در فاصله بین ایستگاه های دوم تا چهارم (حدود 53 کیلومتر) به صفر می رسد. در نتیجه، زندگی آبزیان در این شرایط در معرض خطرات جدی قرار می گیرد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

رودخانه کارون در مسیر جریان خود محل ورود و تخلیه فاضلاب های خانگی، پساب های صنعتی و زه آب های کشاورزی بسیاری است. با توجه به اینکه هر رودخانه تا حدود معینی ظرفیت پذیرش آلاینده های ورودی و خودپالایی آن ها را دارد، بنابراین امروزه آگاهی از روند تغییرات توان خودپالایی از اهمیت زیادی برخوردار است. در این پژوهش تغییرات توان خودپالایی رودخانه کارون در سال های 2008 و 2014 در بازه زرگان تا کوت امیر به طول 42 کیلومتر مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور ابتدا تغییرات پارامتر هایBOD, EC, pH در سال های 2008 و 2014 برای دو ماه دی و مرداد توسط مدل کالیبره شده Qual2kw شبیه سازی گردید، سپس با داده های مشاهداتی در ایستگاه های زرگان، پل پنجم و کوت امیر مقایسه شد. جهت مقایسه داده های مشاهداتی با داده های محاسباتی از مربع ضریب همبستگی (R2) و متوسط خطای مطلق (MAE) استفاده شده است. نتایج نشان دهنده عدم خودپالایی مولفه هدایت الکتریکی (EC) در رودخانه کارون برای سال 2008 و عدم خودپالایی مولفه اکسیژن خواهی بیوشیمیایی (BOD) در سال 2014 بوده است. همچنین بهترین شبیه سازی مدل برای پارامتر pH بدست آمد و در رتبه های بعدی به ترتیب مولفه EC و BOD قرار گرفتند.

رودخانه کر یکی از منابع آبی با ارزش در استان فارس بوده که از نظر زیست محیطی و اقتصادی از شرایط و ارزش بالایی برخوردار است. در این پژوهش به منظور آگاهی از روند تغییر ها و پیش بینی کیفیت آب رودخانه کر با توجه به طرح ها و برنامه های آینده توسعه شهری، کشاورزی و صنعتی، از نرم افزار QUAL2K استفاده گردیده است. با انجام مطالعات میدانی، تعداد 7 موقعیت مناسب به منظور انجام نمونه برداری در بازه پایین دست سد درودزن تا دریاچه طشک-بختگان انتخاب و اکسیژن محلول در دو ماه شهریور و اسفند که به ترتیب کم آب ترین و پرآب ترین ماه های سال در منطقه مورد مطالعه هستند، با انجام نمونه برداری و آنالیز نمونه اندازه گیری گردید. کمینه و بیشینه اکسیژن محلول شبیه سازی شده در ماه های اسفند و شهریور به ترتیب برابر 5.59 میلی گرم در لیتر در پل خان و 8.25 میلی گرم در لیتر در پل شهید غنی زاده، و 5.71 میلی گرم در لیتر در پل خان و 7.91 میلی گرم در لیتر در پل شهید غنی زاده می باشد. دلیل کاهش اکسیژن محلول در ایستگاه پل خان، ورود فاضلاب های مجتمع پتروشیمی شیراز و شهر مرودشت می باشد. از علت های افزایش میزان اکسیژن محلول پس از پل خان می توان به کم شدن اثر پساب خروجی از تصفیه خانه مرودشت و مجتمع پتروشیمی شیراز اشاره کرد. وجود پل ها و تاسیسات آب بند مانند بند امیر، پل رحمت آباد و بند حسن آباد می تواند باعث افزایش تلاطم و افزایش هوادهی و قدرت خودپالایی رودخانه کر و در نتیجه افزایش میزان اکسیژن محلول در آن شود.